เรามักคิดว่าเราคิดถูก... แต่บางครั้ง สิ่งที่หลอกเรามากที่สุดคือ "ตรรกะที่ผิด" ซึ่งแฝงมาในรูปของเหตุผลดูดี มีน้ำหนัก และน่าเชื่อถือ
Carl Sagan นักวิทยาศาสตร์และนักดาราศาสตร์ผู้ยิ่งใหญ่ เคยรวบรวมสิ่งที่เขาเรียกว่า
"11 กับดักทางความคิด" หรือ "11 ตรรกะหลอก" ที่เราทุกคนควรระวังไว้ให้ดี:
โจมตีตัวบุคคลแทนการโต้แย้งประเด็น (Ad hominem)
เชื่อเพราะผู้พูดมีอำนาจหรือชื่อเสียง (Argument from authority)
ไม่มีหลักฐานว่าไม่จริง = ต้องเป็นจริง (Appeal to ignorance)
แก้ตัวแบบเลี่ยงบาลี หลบความขัดแย้ง (Special pleading)
ตั้งสมมุติฐานไว้ในคำถามที่ยังไม่ได้พิสูจน์ (Begging the question)
เลือกจำแต่สิ่งที่เข้าข้างตัวเอง ลืมสิ่งที่ขัดแย้ง (Observational selection)
ใช้ตัวอย่างหรือข้อมูลจำนวนน้อยเกินไปในการสรุป (Statistics of small numbers)
สับสนระหว่าง “สิ่งที่เกิดร่วมกัน” กับ “สาเหตุที่แท้จริง” (Correlation ≠ Causation)
คิดแบบสุดโต่ง เห็นแค่ “ขาว” หรือ “ดำ” ไม่มีทางสายกลาง (False dichotomy)
บิดเบือนมุมมองของอีกฝ่ายให้ดูแย่ แล้วโจมตี (Straw man)
ใช้คำพูดกำกวม คลุมเครือ เพื่อเบี่ยงเบนหรือบิดความหมาย (Weasel words)
หลายข้อในนี้ สอดคล้องกับสิ่งที่พระพุทธเจ้าทรงสอนไว้เช่นกัน — อย่าด่วนเชื่อสิ่งใดด้วยอคติ ไม่ว่าจะเป็นเพราะ "เขาเป็นใคร" หรือ "เรารู้สึกชอบ"
จะเชื่ออะไร…จงตรึกตรองให้ดี
จะคิดอะไร…จงรู้ทันความคิดของตัวเอง